Başlıklar
‘TEVHİD’ KELİMESİNİN ANLAMINA DAİR
Tevhid konusundaki ilk yanılgılardan birisi de ‘tevhid’ kelimesinin kökü olan وَاحِدٌۚ (vahid) kelimesi ile اَحَدٌ (ehad) kelimesinin aynı köke sahip iki kelime olduğunun sanılmasıdır, oysa bu iki kelime farklı köklere sahiptir ve iki harfin benzeşmesinden dolayı aralarında anlam akrabalığı olsa bile kesinlikle farklı anlamlara sahiptirler. İki kelime arasındaki bu farkın bilinmemesi hem Yüce Allah’ın sıfatları hususunda birtakım yanılgılara yol açmakta hem de pek çok meselede de kullanılmasından (mesela yaratılış meselesi) dolayı o meseleler de yanlış temellendirilmektedir.
İki kelimeye Kur’an üzerinden baktığımızda Kur’an’da وَاحِدٌۚ (vahid) kökünden 68 kelimenin, اَحَدٌ (ehad) kökünden ise 85 kelimenin kullanıldığını görmekteyiz.
İki kelimenin Kur’an’daki bağlamlarına baktığımızda وَاحِدٌۚ (vahid) kelimesinin sayı olarak hiç kullanılmadığını ama sıfat olarak kullanıldığını, اَحَدٌ (ehad) kelimesinin ise hem sayı hem de sıfat olarak kullanıldığını görmekteyiz.
El-İsfahânî’nin terim analizi
Bu iki kelimeyi kitabında uzun uzadıya işleyen R. El-İsfahânî, kelimelerin manaları ve kullanım şekilleri hususunda şunları söylemiştir:
‘Vahde’ (وَحْدَة) kelimesi “eşsizlik, yalnızlık, teklik” anlamına gelir. وَاحِد sözcüğünün gerçek anlamı kesinlikle parçalanma, bölünme kabul etmeyen şeydir. Aynı zamanda bütün varlıklar için kullanılır. Hatta وَاحِد sözcüğüyle nitelenmeyecek hiçbir sayı yoktur. Bu anlamda şöyle denmektedir: عَشَرَةٌ وَاحِدَةٌ Bir tane onluk, مِائَةٌ وَاحِدَةٌ bir tane yüzlük, أَلْفٌ وَاحِدٌ bir tane binlik.
‘VAHİD’ (وَاحِد) sözcüğü altı değişik şekilde kullanılabilen مُشْتَرَك çok anlamlı bir kelimedir.
Birincisi: Cins veya türde bir olanlar. اَلإِنْسَانُ وَالْفَرَسُ وَاحِدٌ فِي اْلجِنْسِ وَزَيْدٌ وَعَمْرٌو وَاحِدٌ فِي النَّوْعِ
“İnsan ve at aynı cinstendir; Zeyd ve Amr aynı türdendir.” denmesi gibi.
İkincisi: Bağlılık, bitişiklik ve bütünlük açısından bir olanlar. Bu birlik yaratılış açısından olabilir: شَخْصٌ وَاحِدٌ Bir tek adam, sözü gibi. Aynı şekilde sanat/meslek açısından da olabilir: حِرْفَةٌ وَاحِدَةٌ Bir tek meslek, denmesi gibi.
Üçüncüsü: Eşi, benzeri, dengi olmadığından bir olanlar. Bu da ya yaratılış açısından eşsizdir. Sözgelimi: اَلشَّمْسُ وَاحِدَةٌ Güneş, bir tanedir, sözü gibi ya da üstünlük iddiasında eşi, benzeri olmaz. Meselâ: فُلاَنٌ وَاحِدُ دَهْرِهِ Falan zamanının tek adamıdır. Şu söz de buna örnektir: نَسِيجُ وَحْدِهِ Falanın dokusu eşsizdir.
Dördüncüsü: Bölünme kabul etmediğinden bir olanlar. Bu da ya hava gibi çok küçük olduğundan ya da elmas gibi çok sert olduğundan bölünemeyen şeylerdir.
Beşincisi: Başta bulunduğundan bir olanlar. Bu da, ya sayıların başında bulunur. Sözgelimi, وَاحِدٌ اِثْنَانِ Bir, iki denmesi gibi. Ya da çizginin başlangıcında bulunduğundan bir olur. Meselâ: اَلنُّقْطَةُ اْلوَاحِدَةُ Birinci nokta denmesi gibi.
Vahid kavramının farklı anlamları
Bunların hepsinde birlik görelidir.
Yüce Allah için kullanılan وَاحِد sözcüğü ise, herhangi bir bölünme ve çoğalma kabul etmeyen varlık, demektir. Bu birliğin zorluğundan dolayı Yüce Allah: وَإِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِاْلآَخِرَةِ Böyle iken, Allah bir olarak anıldığı zaman âhirete inanmayanların kalpleri daralır (Zümer 39/45) buyurur.
‘VAHADE’ (وَحَدَ) ise, yalnız, tek olan demektir. Şu kadar var ki: Bu sıfat Yüce Allah dışındaki varlıklar için de kullanılır.
Mutlak anlamda الأَحَد ise, Allah’tan başkasının sıfatı olarak kullanılmaz.
Bu uzun açıklamayı özetleyecek olursak ‘vahid’ kelimesinin şu anlamları ifade etmek için kullanıldığını söyleyebiliriz:
- CİNS VE TÜRDE BİR OLANLAR İÇİN
- BAĞLILIK, BİTİŞİKLİK VE BÜTÜNLÜK AÇISINDAN BİR OLANLAR İÇİN
- EŞİ, BENZERİ, DENGİ OLMADIĞINDAN TEK OLANLAR İÇİN
- BÖLÜNME KABUL ETMEDİĞİ İÇİN TEK OLANLAR İÇİN
- BAŞTA BULUNDUĞUNDAN DOLAYI BİR OLANLAR İÇİN
- BÖLÜNME VE ÇOĞALMA KABUL ETMEDİĞİNDEN DOLAYI TEK OLAN İÇİN (ki bu sadece Yüce Allah’tır.)
Dünkü derste küçük bir kısmını gündeme getirdiğimiz ‘TEVHİD’ kelimesi işte bu kökten türemiş bir kavramdır. Kelimenin manalarına dikkat edilirse kastettiği anlamın sayı olarak bir (1) olmadığını daha çok bir bölünmenin ve parçalanmanın olamayacağını ifade eden bir anlama sahip olduğunu görmekteyiz.
Tevhid’in teolojik yorumu
Bu kelimenin sıfat veya haber olarak Yüce Allah’a izafe edildiği bağlamlarda kelimenin kastettiği anlam sayı olarak bir (1) değil, saymaya konu olamayacak şekilde bölünemez ve çoğalamaz olduğunu ifade etmek içindir yani Yüce Allah “sayma” denilen eylemin nesnesi olamaz demektir, daha açık ifade ile “eşsizlik, benzersizlik, bölünmezlik, parçalanmazlık, çoğalmazlık” gibi anlamları ifade etmektedir.
Aslına bakılırsa kelimenin sırf bu anlamları bile geleneksel din sunumlarındaki pek çok meseleyi tepetaklak hâle getirmektedir fakat geleneksel din sunumlarının kemikleşmiş ve yaygın bir şekilde zihinlerde yer etmesi geleneksel din sunumlarındaki en küçük bir yanlışın düzeltilmesi için uzun uğraşlar gerektirmeye yol açmaktadır.